حجاب، طبقه متوسط جدید و بستر تاریخی
در روزهای اخیر موضوعات مرتبط با پوشش و حجاب وارد مرحله تازه ای شده و قرار است آنان که از سوی حکومت «بی حجاب» نامیده می شوند به وسیله دوربین های مدرن شناسایی، مجازات و با محرومیت اجتماعی مواجه شوند. روش هایی که به تعبیر «میشل فوکو» متضمن اعمال خشونتی به مراتب بیشتر بر روح و روان و ذهن افراد است.
از دیدگاه طبقاتی، اگرچه تمام طبقات اجتماعی جامعه امروز ایران با این موضوع درگیر شده اند و زنان طبقات بالا، متوسط و پایین به درجات متفاوت در شکل گیری تحولات رخ داده سهیم هستند اما این طبقه متوسط جدید است که بیش از دیگران دل مشغول موضوع ذکر شده است و می توان آن را به عنوان موتور تغییرات شکل گرفته مشخص کرد. از اینرو، فهم و درک تاریخ اجتماعی طبقه متوسط جدید و اعضای آن در ایران، از زمان ظهور تا امروز، به منظور درک تحولات اخیر از ضرورت برخوردار است.
طبقه متوسط جدید در اواخر عهد قاجار و به نحو مشخص در دوره پهلوی اول شکل گرفت. در این دوره اعضای این طبقه در حدود ۷ درصد جامعه ایران را به خود اختصاص می دادند (آبراهامیان، ۱۳۸۲: ۱۳۳). بررسی ها و مطالعات صورت گرفته نشان می دهد که منسوبان به این طبقه از ابتدا حامل ویژگی ها و خصوصیات مشخصی بودند که آنها را از اعضای سایر طبقات متمایز می کرد. فردگرایی، مصرف گرایی، مدیریت بدن، برجسته شدن اوقات فراغت، مصرف فرهنگی و هنری در کنار تمایل به تجددگرایی، ناسیونالیسم و سکولاریسم از جمله این ویژگی ها است که سبک زندگی، جهان بینی و هویت خاصی را برای اعضای طبقه متوسط جدید به ارمغان می آورد (تسلیمی طهرانی، ۱۴۰۱ : ۱۰۷).
در دوره پهلوی دوم، طبقه متوسط جدید از جهات مختلف گسترش یافت. افزایش کمی و کیفی مدارس و دانشگاه ها در کنار توسعه دیوان‌سالاری موجب گسترش محصلین، متخصصان، هنرمندان، روشنفکران، کارمندان و ... شد و این طبقه را به یکی از وسیع‌ترین طبقات جامعه ایران مبدل ساخت. در این دوره خصوصیات ذکر شده مانند فردگرایی، مصرف گرایی و مدیریت بدن از گسترش بیشتری برخوردار شد و خود را در ساحت های مختلف مانند پوشاک، خوراک، اوقات فراغت، روابط اجتماعی و در شاخص های گوناگون مانند نشریات، رمان ها، فیلم های سینمایی و سریال های تلویزیونی، معماری و شهرسازی و ... نشان داد. در این دوره مولفه هایی مانند تجددگرایی، ناسیونالیسم و سکولاریسم نیز همچنان به حیات خود ادامه دادند و گسترش آنها در مقاطع مختلف از فراز و نشیب برخوردار شد.
با وقوع انقلاب در سال ۵۷ که با همراهی بخشی از اعضای این طبقه همراه بود تغییرات و دگرگونی هایی در سبک زندگی اعضای طبقه متوسط جدید به وقوع پیوست . تغییراتی که می توان گفت دست کم در دهه اول انقلاب از شدت ویژگی های ذکر شده کاست و آنها را کم رنگ کرد. با این حال از دهه دوم انقلاب، طبقه متوسط جدید مجددا گسترش یافت و خصوصیاتی مانند فردگرایی، مصرف گرایی، مدیریت بدن، توجه به اوقات فراغت و ... مجددا به ویژگی های غالب سبک زندگی اعضای این طبقه تبدیل شد. گسترش طبقه متوسط جدید و ویژگی های ذکر شده، علی رغم فراز و نشیب های مختلف، در دهه های بعد ادامه یافت و خود را در شاخص های گوناگون به رخ کشید. به عنوان مثال، در این سالها، مراکز خرید و مال ها، کافه ها و رستوران ها، آرایشگاه ها و سالن های زیبایی، سینماها و سالن های نمایش و ... از لحاظ کمی و کیفی با گسترش بی سابقه ای مواجه شدند. همچنین مولفه های تجددگرایی، ناسیونالیسم و سکولاریسم نیز مجددا با اقبال مواجه شد و اقدامات حکومت نیز در کنار عوامل دیگر به نحو ایجابی یا سلبی به رشد و گسترش آنها یاری رساند. در عرصه اجتماعی می توان گفت اعضای این طبقه حاملان اصلی جنبش های اجتماعی شکل گرفته در سال های ۷۸، ۸۸ و ۱۴۰۱ بودند. به نحوی که برخورداری از آزادی در سبک زندگی از مهمترین خواسته های آنها در دهه های گذشته و به ویژه در جنبش زن، زندگی و آزادی بوده است.
در نتیجه توجه به این نکته ضروری است که طبقه متوسط جدید که در حال حاضر یکی از گسترده ترین و مهمترین طبقات جامعه ایران است، از بیش از یکصد سال سابقه تاریخی برخوردار است. این طبقه در تاریخ این جامعه هک شده و در آن ماندگار خواهد ماند. سبک زندگی اعضای این طبقه برساخته ای تاریخی است که با برخورداری از ویژگی هایی مشخص شکل گرفته و هویت اجتماعی این طبقه را مشخص کرده است.
اگر امروز موضوع پوشش و حجاب در جامعه ایران مسئله مند شده، به وسیله تمام طبقات و به ویژه اعضای طبقه متوسط جدید مورد توجه قرار گرفته و به موضوعی سیاسی بدل شده است باید آن را در ظرف زمان و تاریخ مشاهده کرد. هر گونه ساده انگاری و نگاه ایستا به چنین موضوع مهمی به یقین موجب خسران برای سیاستگذاران فرهنگی، اجتماعی و سیاسی خواهد بود و به برخوردهای خام اندیشانه ای منجر می گردد که دیروز و امروز شاهد آن بوده و هستیم.
رضا تسلیمی طهرانی
@taslimi_tehrani
>>Click here to continue<<