ایرستان؛ ایرانی‌زبانان قفقاز

دکتر حبیب برجیان

شناخت جمهوری «اوستیا» از هر جهت برای ما ایرانیان دارای اهمیت است. این جمهوری در قفقاز شمالی و وابسته به روسیه است و زبان آن، آسی، از خانواده‌ی زبان‌های ایرانی و خویشاوند با زبان ماست. آس‌ها  خود را «ایر» (مفرد ایران)، زبان خود را «ایرانی» و میهن خود را «ایرستان» یا «ایرانستان» می‌خوانند. جز «ایر» در این نام‌ها که از ماده‌ی آریا (arya)ی ایرانی باستان جدا شده و نام قومی همه‌ی مردمان ایرانی‌زبان است، آس‌ها تنها بازماندگان شاخه‌‌ی شمالی اقوام ایرانی‌زبان به‌شمار می‌آیند. نوشتار زیر که تا حد زیادی کوتاه گشته از مجله‌ی «مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز» برگرفته شده است.

ایرستان نه تنها برای ما ایرانیان، بلکه برای دیگران نیز کشوری ناشناخته است. فقط در ده ساله اخیر که مناقشه‌های قومی و مذهبی قفقاز دامن‌گیر ایرستان نیز شد، رسانه‌های غرب خبرهایی از اوستیا درج کردند. تبار آس‌ها به «سکا»‌ها و سرمتان باستانی می‌رسد، ایرستان کنونی گوشه‌ای از «الانیه»‌ی سده‌های میانه است، فرهنگ آس‌ها از همسایگان قفقازی عناصر بسیار به وام گرفته است، و حماسه‌های «نادت» در برگیرد لایه‌های رنگارنگ خاطره‌های تاریخی این قوم دیرین است.

ایرستانی کنونی در بخش مرکزی رشته کوه بزرگ قفقاز واقع است و به‌وسیله آن به دو پاره‌ی شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود. بخش شمالی «جمهوری ایرستان» و در خاک روسیه جای دارد و بخش جنوبی در جمهوری گرجستان است.


جغرافیای طبیعی و انسانی

 مدار 43 درجه‌ی عرض شمالی از میان خاک جمهوری ایرستان شمالی می‌گذرد. همسایگان آن در شمال، روسیه، در جنوب، گرجستان، در شرق، اینگوش، در شمال‌شرقی، جمهوری چچن، و در غرب، کابارد و بالکار است. ایرستان شمالی 8 هزار و ایرستان جنوبی 3900 کیلومتر مربع مساحت دارد. مرز دو پاره‌ی ایرستان خط‌الرأس کوه‌های بزرگ قفقاز است که بلندترین قله‌ی آن البرس -  هم‌نام با البرز -  است.

یک‌سوم جنوبی جمهوری از بلندی‌های برهنه پوشیده است و آبادی‌های منفرد در رده‌های تنگ و پیچاپیچ آن، نشیمن‌گاه تاریخی آس‌ها در سده‌های پیشین بوده است که غالباً‌ به جلگه‌ها کوچ کرده‌اند. در بلندی‌های پایین، نواری از جنگل خاک را می‌پوشاند. چشمه‌های معدنی و آب گرم ایرستان زبان‌زد و از جاذبه‌های گردش‌گری است. ایرستان جنوبی را چند راه باریک و گردنه‌های بلند به ایرستان شمالی متصل می‌کند. در ایرستان جنوبی هامون فراخی وجود ندارد. بیش از نود درصد سطح آن بلندتر از هزار متر است و نیمی از خاک آن را جنگل و بیشه و مرتع پوشانده است. تنها در حاشیه‌ی جنوبی است که کشاورزی می‌شود.

در ایرستان جنوبی چندین رود و نهر از شمال به جنوب جاری است که به رود کورا (کورش) می‌ریزد. این رود هم پس از پیمودن جمهوری گرجستان و خاک اران با ارس یکی می‌شود و به دریای مازندران می‌ریزد.
بنابر سرشماری 1989، ایرستان شمالی 630 هزار و ایرستان جنوبی 103 هزار جمعیت داشت. از اهالی ایرستان شمالی 56 درصد آس، 31 درصد روس و در ایرستان جنوبی 66 درصد جمعیت آس و 29 درصد گرجی بودند. در این سال کل آس‌های ساکن در شوروی 598 هزار تن به‌شمارش آمدند. از این شمار 335 هزار در ایرستان شمالی، 65 هزار در ایرستان جنوبی، و 99 هزار در دیگر نواحی گرجستان می‌زیستند.

آس‌ها از لحاظ گویش و مذهب به دو گروه بخش می‌شوند. اکثریت آس‌ها مسیحی ارتدکس و به لهجه‌ی ایرانی – ایرونی(1) -  سخن می‌گویند. «ایرونی» به عنوان زبان رسمی و ادبی پذیرفته شده و مورد استفاده‌ی همه آس‌ها در کتابت است. گروه دیگر که یک‌چهارم کل جمعیت آس‌هاست مسلمان سنی‌اند و گویش آنها دیگوری است. مسکن تاریخی این طایفه، دره‌ی دیگور در باختر ایرستان شمالی است. گفتنی این که آس‌ها - خواه مسلمان و خواه مسیحی -  به اجرای احکام ادیان توحیدی اعتنا ندارند و آداب و باورهای کهن قومی در نزد ایشان زنده و جاری است. این موضوع گفتاری جداگانه می‌طلبد.

دنباله نوشتار:
http://www.iranboom.ir/iranshahr/iranzamin/11286-irestan-irani-zabanan-ghafghaz.html

https://hottg.com/iranboom_ir

ایران بوم

ایرستان؛ ایرانی‌زبانان قفقاز

دکتر حبیب برجیان

شناخت جمهوری «اوستیا» از هر جهت برای ما ایرانیان دارای اهمیت است. این جمهوری در قفقاز شمالی و وابسته به روسیه است و زبان آن، آسی، از خانواده‌ی زبان‌های ایرانی و خویشاوند با زبان ماست. آس‌ها  خود را «ایر» (مفرد ایران)، زبان خود را «ایرانی» و میهن خود را «ایرستان» یا «ایرانستان» می‌خوانند. جز «ایر» در این نام‌ها که از ماده‌ی آریا (arya)ی ایرانی باستان جدا شده و نام قومی همه‌ی مردمان ایرانی‌زبان است، آس‌ها تنها بازماندگان شاخه‌‌ی شمالی اقوام ایرانی‌زبان به‌شمار می‌آیند. نوشتار زیر که تا حد زیادی کوتاه گشته از مجله‌ی «مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز» برگرفته شده است.

ایرستان نه تنها برای ما ایرانیان، بلکه برای دیگران نیز کشوری ناشناخته است. فقط در ده ساله اخیر که مناقشه‌های قومی و مذهبی قفقاز دامن‌گیر ایرستان نیز شد، رسانه‌های غرب خبرهایی از اوستیا درج کردند. تبار آس‌ها به «سکا»‌ها و سرمتان باستانی می‌رسد، ایرستان کنونی گوشه‌ای از «الانیه»‌ی سده‌های میانه است، فرهنگ آس‌ها از همسایگان قفقازی عناصر بسیار به وام گرفته است، و حماسه‌های «نادت» در برگیرد لایه‌های رنگارنگ خاطره‌های تاریخی این قوم دیرین است.

ایرستانی کنونی در بخش مرکزی رشته کوه بزرگ قفقاز واقع است و به‌وسیله آن به دو پاره‌ی شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود. بخش شمالی «جمهوری ایرستان» و در خاک روسیه جای دارد و بخش جنوبی در جمهوری گرجستان است.


جغرافیای طبیعی و انسانی

 مدار 43 درجه‌ی عرض شمالی از میان خاک جمهوری ایرستان شمالی می‌گذرد. همسایگان آن در شمال، روسیه، در جنوب، گرجستان، در شرق، اینگوش، در شمال‌شرقی، جمهوری چچن، و در غرب، کابارد و بالکار است. ایرستان شمالی 8 هزار و ایرستان جنوبی 3900 کیلومتر مربع مساحت دارد. مرز دو پاره‌ی ایرستان خط‌الرأس کوه‌های بزرگ قفقاز است که بلندترین قله‌ی آن البرس -  هم‌نام با البرز -  است.

یک‌سوم جنوبی جمهوری از بلندی‌های برهنه پوشیده است و آبادی‌های منفرد در رده‌های تنگ و پیچاپیچ آن، نشیمن‌گاه تاریخی آس‌ها در سده‌های پیشین بوده است که غالباً‌ به جلگه‌ها کوچ کرده‌اند. در بلندی‌های پایین، نواری از جنگل خاک را می‌پوشاند. چشمه‌های معدنی و آب گرم ایرستان زبان‌زد و از جاذبه‌های گردش‌گری است. ایرستان جنوبی را چند راه باریک و گردنه‌های بلند به ایرستان شمالی متصل می‌کند. در ایرستان جنوبی هامون فراخی وجود ندارد. بیش از نود درصد سطح آن بلندتر از هزار متر است و نیمی از خاک آن را جنگل و بیشه و مرتع پوشانده است. تنها در حاشیه‌ی جنوبی است که کشاورزی می‌شود.

در ایرستان جنوبی چندین رود و نهر از شمال به جنوب جاری است که به رود کورا (کورش) می‌ریزد. این رود هم پس از پیمودن جمهوری گرجستان و خاک اران با ارس یکی می‌شود و به دریای مازندران می‌ریزد.
بنابر سرشماری 1989، ایرستان شمالی 630 هزار و ایرستان جنوبی 103 هزار جمعیت داشت. از اهالی ایرستان شمالی 56 درصد آس، 31 درصد روس و در ایرستان جنوبی 66 درصد جمعیت آس و 29 درصد گرجی بودند. در این سال کل آس‌های ساکن در شوروی 598 هزار تن به‌شمارش آمدند. از این شمار 335 هزار در ایرستان شمالی، 65 هزار در ایرستان جنوبی، و 99 هزار در دیگر نواحی گرجستان می‌زیستند.

آس‌ها از لحاظ گویش و مذهب به دو گروه بخش می‌شوند. اکثریت آس‌ها مسیحی ارتدکس و به لهجه‌ی ایرانی – ایرونی(1) -  سخن می‌گویند. «ایرونی» به عنوان زبان رسمی و ادبی پذیرفته شده و مورد استفاده‌ی همه آس‌ها در کتابت است. گروه دیگر که یک‌چهارم کل جمعیت آس‌هاست مسلمان سنی‌اند و گویش آنها دیگوری است. مسکن تاریخی این طایفه، دره‌ی دیگور در باختر ایرستان شمالی است. گفتنی این که آس‌ها - خواه مسلمان و خواه مسیحی -  به اجرای احکام ادیان توحیدی اعتنا ندارند و آداب و باورهای کهن قومی در نزد ایشان زنده و جاری است. این موضوع گفتاری جداگانه می‌طلبد.

دنباله نوشتار:
http://www.iranboom.ir/iranshahr/iranzamin/11286-irestan-irani-zabanan-ghafghaz.html

https://hottg.com/iranboom_ir

hottg.com/iranboom_ir/43392

602 viewsMay 13 at 07:54