نواندیشی دینی و پارادوکس مهدویت!
✍️تاریخ همواره برای بشر مسئله ساز و پرسش برانگیز بوده است. پاسخ به پرسش هایی مانند این که نیروی محرک تاریخ چیست؟ سیر حرکت آن چگونه بوده است؟ فرجام آن چه خواهد بود؟ دغدغه بشر بوده و اندیشمندان، ادیان و مکاتب فکری به شیوه های گوناگون به آن پرداخته اند.
🔹پاسخ به پرسش اخیر از دو دیدگاه مثبت و منفی طرح شده است. دیدگاه نخست که فرجام تاریخ را مثبت می بیند، دست کم به دو گرایش تقسیم می شود. یکی مسیر کلی تاریخ را رو به پیشرفت می داند، که می تواند حالت خطی یا زیکزاکی داشته باشد. برای مثال کندورسه بر پایه باور به علم مسیر خطی برای پیشرفت تاریخ ترسیم می کرد، اما هگل آن را زیکزاکی می دید و معتقد بود در هر عصری یکی از ملت ها رسالت آن را بر دوش گرفته و پرچم آن را برافراشته است.
🔹گرایش دوم که در ادیان ابراهیمی و دین زرتشت طرح شده با وجود آن که فرجام تاریخ را مثبت و همراه با گسترش عدالت می داند، ولی تا هنگام فرا رسیدن آن فساد و بی عدالتی روندی فزاینده خواهد داشت. در روایت شیعی از آموزه مهدویت، منجی هنگامی ظهور می کند که زمین پر از ظلم و جور شده و با او پر از عدل و داد می شود. از این دیدگاه پیش از ظهور مهدی فساد همه نهادهای زندگی بشری، حتی نهاد دین را فرا می گیرد. به تعبیر حافظ کجاست صوفی دجال فعل ملحد شکل/ بگو بسوز که مهدی دین پناه رسید.
🔹البته این برداشت به ادیان منحصر نیست، و از دیدگاه غیر دینی نیز طرح شده اس. مارکس با وجود این که پیدایش جامعه بی طبقه و دولتی غیر طبقاتی را در فراسوی تاریخ پیش بینی می کرد، اما گسترش تضاد و درگیری طبقاتی را شرط گذار به آن می دانست.
🔹بر این اساس می توان ادعا کرد آموزه مهدویت در اصل پاسخی به پرسشی درباره آینده تاریخ است و با هدف ارائه چشم اندازی مثبت به آینده بشریت طرح شده است. این چشم انداز در اندیشه ایرانی جنبه فولکلوریک نیز دارد و در ضرب المثل «شاهنامه آخرش خوش است» بازتاب یافته است. با وجود این که شاهنامه با داستان شکست ایرانیان از تازیان به پایان می رسد.
🔹این چشم انداز با وجود مثبت بودن آن، با توجه به مفهوم انتظار می تواند زمینه ساز سستی و نفی مسئولیت اجتماعی شود. مرحوم طالقانی در مقدمه تنبیه الامه نایینی نقش آموزه مهدویت در تداوم استبداد در ایران را این گونه بیان می کند:
«مردمی در لباس دین، مرد خودخواهی را با خواندن آیات و احادیث بر گردن مردم سوار می کنند و برایش رکاب می گیرند و دسته دیگر با سکوت و احتیاط کاری کار را امضا می نمایند، تا آن گاه که بر خرد مراد مستقر شد و افسار(زمام) را به دست گرفت و رکاب کشید و همه چیز مردم زیر پای خود پایمال کرد، به دعا و توسل می پردازند و از خداوند فرج امام زمان علیه السلام را می طلبند»(تنبیه الامه، شرکت سهامی انتشار،چاپ نهم، 1378، ص11)
🔹از این نظر آموزه مهدویت وجهی پارادکسیکال دارد، زیرا با وجود تاکید آن بر آرمان عدالت، در پرتو حتمیت تاریخی و در سایه مفهوم انتظار می تواند به تداوم بی عدالتی دامن بزند و به جای تاکید بر مسئولیت سیاسی برای مبارزه با بی عدالتی، دست مایه ای برای سکوت و انفعال و تن دادن به وضع موجود تبدیل می شود.
🔹حل این پارادکس دغدغه نواندیشان شیعه بوده است و در این راستا با تصرف در مفهوم انتظار کوشیده اند وجه مثبت و فعال آن را برجسته کنند. از این دیدگاه انتظار دارای دو وجه اثباتی و سلبی است. وجه اثباتي انتظار بر انگيزاننده قيام برضد نظام سياسي موجود است ولي وجه سلبي آن كناره گيري از امور سياسي تا زمان بازگشت را توصيه مي كند. به بیان دیگر بر اساس این آموزه نظام های سیاسی عصر غیبت جوری و نامشروع اند و مفهوم انتظار نوعی رویکرد سلبی به این نظام ها را در بردارد.
🔹از نظر تاریخی آموزه مهدویت نخست از سوی طرفداران محمد حنفیه که به کیسانیه شناخته می شوند، طرح شد. این آموزه با سه مفهوم کلیدی غیبت و انتظار و رجعت پیوند داشت. هدف از این آموزه تكميل ايدئولوژي لازم براي جنبش اجتماعي و سياسي محرومان بود و در پرتو آن توانستند جنبشی اعتراض بر ضد امویان را سامان دهند.
🔹در اندیشه امامیه نیز آموزه مهدویت با رویکرد سلبی و جوری دانستن نظام های عصر غیبت همراه بود. با استقرار دولت صفویه و رسمیت یافتن تشیع به عنوان ایدئولوژی حکومت، زمینه دگرگونی این رویکرد فراهم و این آموزه به ابزاری برای توجیه مشروعیت حکومت به عنوان مقدمه دولت حقه تبدیل شد. تاکید بر نقش تشیع صفوی در کژتابی آموزه مهدویت نیز از دیگر کوشش های نواندیشان دینی معاصر برای حل این پارادکس بوده است.
🔹با وجود این به نظر می رسد این پارداکس ریشه در حتمیتی دارد که در نگرش این آموزه به فرجام تاریخ نهفته است. زیرا برپایه آن هر گونه تلاشی برای تحقق عدالت پیش از ظهور محکوم به ناکامی است، از این رو نمی توان به آن چشم دوخت.
علی میرموسوی ۶ اسفند ۱۴۰۲
@alimirmoosavi
>>Click here to continue<<