کاچی بعض هیچّی!
۱) ضرب‌المثل «کاچی بعض هیچّی» تغییریافتۀ «کاچی بِهْ از هیچّی» است و در گفتار و متن‌های غیررسمی به‌کار می‌رود: «به قول معروف، کاچی به از هیچّی.» (میگِل دِ سِروانتِس، دُن کیشوت، ترجمۀ محمد قاضی، ج ۱، ص ۱۹۲) در ادامه، با چرایی و چگونگی این تغییر آشنا می‌شویم و سپس به املای آن می‌پردازیم.
۱-۱) واج h به‌اصطلاح چاکنایی ـ سایشی است (یعنی از دهانۀ نای (کمی پایین‌تر از حلق) با تنگ شدن گذرگاه هوا ساخته می‌شود) و معمولاً تلفظ آن در فارسیِ گفتاری دشوار است. ازاین‌رو گاهی از پایان هجا حذف می‌شود، مانند «زِهوار» که به‌صورت /زِوار/، و «بِهْ از» که به‌صورت /be'az/ تلفظ می‌شود.
۱-۲) سپس، طبق قاعدۀ آوایی «همگونی واکه‌ای (= تأثیرپذیری واکۀ یک هجا از واکۀ هجای مجاور خود)»، واکۀ e (در «بِ») تحت تأثیر a (در «از») به واکۀ a تبدیل می‌شود، مانند «تَفرِقه» که به‌صورت /تَفرَقه/، و «مِنطَقه» که به‌صورت /مَنطَقه/ تلفظ می‌شود. بنابراین be'az نیز به‌صورت /ba'z/ تلفظ می‌شود.
۱-۳) در ادامه، طبق قاعدۀ آوایی «کشش جبرانی»، به‌دلیل حذف بست چاکنایی h، واکۀ a به :a (واکۀ کشیده) تبدیل می‌شود و بنابراین ba'z به‌صورت /ba:z/ (= کشیده) تلفظ می‌شود.
۱-۴) در نتیجه، فرایند تغییر «بِهْ از» به «بعض»، در گفتار، چنین است:
beh az > be'az > *ba'az > ba'z > ba:z
۲) بر پایۀ آنچه گفته شد، از آنجا که نهایتاً تلفظ ba:z با واژۀ «بعض» یکسان بوده، در خط نیز «بِهْ از» با املای «بعض» نوشته شده و به معنای «بهتر از» به‌کار رفته‌است. «بعضِ» املای گفتاری و تغییریافتۀ «بِهْ از» است و هردو نیز با بسامد کمابیش یکسان به‌کار می‌روند. ازاین‌رو املای «بعضِ» در متن‌های غیررسمی درست و پذیرفتنی است: «زیر‌لب چند بار جملۀ «کاچی بعض هیچیه» را زمزمه کرد.» (محمدعلی جمال‌زاده، آسمان [و] ریسمان، ص ۲۵۲)
۳) عبارت گفتاری «بعض شما نباشد» نیز، که به‌عنوان نوعی تعارف در تعریف از کسی گفته می‌شود، درست است و در متن‌های غیررسمی به‌کار می‌رود: «یک مهری‌ای بود، دوستم بود. بعض تو نباشه، دختر خوبی بود.» (محسن مخملباف، باغ بلور، ص ۴۶)
#واژه‌شناسی #زبان‌شناسی #گفتاری‌نویسی
۱۳۹۸/۱۲/۰۸
سید محمد بصام
@Matnook_com
instagram.com/matnook_com
>>Click here to continue<<